Vandaag wil ik het even hebben over het Dunning-Kruger-effect. Het fenomeen dat iedereen zijn kennisniveau veel hoger inschat dan het werkelijk is.

“Unskilled and Unaware of It: How Difficulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inflated Self-Assessments”, is een artikel van de psychologen David Dunning en Justin Kruger uit 1999. Zij laten zien dat er vrijwel geen verband is tussen hoe goed je bent en hoe goed je denkt te zijn. Je verwacht dat iemand met weinig vaardigheid dat wel van zichzelf weet, de praktijk is anders.

Of het nu gevoel voor humor, logica of grammatica betreft, iedereen schat zichzelf in op ongeveer hetzelfde niveau en herkent mogelijk superieure kwaliteiten in anderen niet. Iedereen meent bovengemiddeld te zijn. Psychologen noemen dit fenomeen het ‘Lake Wobegon-effect’ naar de fictieve plaats in Minnesota uit de Amerikaanse radioshow A Prairie Home Companion, waar ‘alle vrouwen sterk zijn, alle mannen knap en alle kinderen bovengemiddeld slim’. Eigenlijk is de hele wereld een groot Lake Wobegon.

In tal van onderzoeken vinden we deze superioriteitsillusie terug. Zo vindt 93% van de automobilisten zichzelf een geweldige chauffeur. Bijna alle hoogleraren denken beter te zijn dan de collegae. Ruim tweederde van de studenten overschat de eigen leiderschapskwaliteiten en bij sociale vaardigheden is deze ‘bovenste helft’ zelfs 85 procent.

Is het een vorm van zelfbescherming? Is het de algemene tendens om onszelf in het centrum van de wereld te plaatsen? Of is het een gevolg van de Westerse cultuur, waar iedereen bijzonder is en gemiddeld zijn als een vloek wordt beschouwd?

Dat niemand er iets aan doet om zich te verbeteren is vanuit dit oogpunt niet zo gek. Als je je wél bewust was van je incompetentie, had je stappen ondernomen om je te verbeteren. Weten wat je niet weet is de eerste en tevens moeilijkste stap naar een hoger kennisniveau. Onderwijs leert je vooral het onderscheid maken tussen wat je wel en wat je niet begrijpt. Het geknoei en gehannes met het onderwijs kun je hieruit verklaren.  Politici, onwetend van hun onwetendheid, geven zichzelf, onverdiend, een voldoende – precies zoals de psychologie voorspelt.

Het meeste verrassende aan de resultaten van Dunning en Kruger is, dat het ingeschatte niveau zo constant is. Vanuit een cynisch perspectief had je een omgekeerde correlatie verwacht. Maakt kennis niet meer onzeker en schatten de allerbesten hun prestaties te laag in? Bertrand Russell zei al dat „het probleem van de wereld is dat de dommen zo zelfverzekerd zijn en de intelligenten zo vol twijfel”. Maar zelfs dat lijkt ons niet gegeven.

Het dieptragische van de mens is dus dat wij fundamenteel niet in staat zijn onze eigen incompetentie te herkennen en dat we geen urgentie voelen hier wat aan te doen. Er is geen reden aan te nemen dat dit effect zich beperkt tot degenen die laag op testen scoren. Vanuit een breder gezichtspunt worstelen we allemaal met onze beperkingen en verdienen we allemaal een onvoldoende. Wie kan vol vertrouwen beweren dat men precies weet wat men niet weet? Het is misplaatste arrogantie te denken dat de aarde vanuit een kosmisch perspectief een Planeet Wobegon is.

(Dit is een bewerking van de column van Robbert Dijkgraaf in de NRC van zaterdag 20-02-2016)